พระราชลัญจกรประจำแผ่นดินสยาม
ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ เสวกเอก หม่อมเจ้าประวิช ชุมสาย พระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมสาย กรมขุนราชสีหวิกรม ผูกตราประจำประเทศขึ้นเป็นครั้งแรกใน พ.ศ. 2416 โดยอิงกับหลักการผูกตราของทางยุโรปที่เรียกกันว่า Heraldry ตรานี้เรียกกันโดยทั่วไปว่า ตราแผ่นดินหรือตราอาร์ม มีลักษณะดังต่อไปนี้
- พระมหาพิชัยมงกุฎเปล่งรัศมี หมายถึงความเป็นพระมหากษัตริย์ ภายใต้พระมหาพิชัยมงกฎเป็นภาพจักรและตรีไขว้ เรียกว่า ตรามหาจักรี เป็นเครื่องหมายแทนนามราชวงศ์จักรี ความหมายโดยรวมจึงแปลว่า พระมหากษัตริย์แห่งพระราชวงศ์จักรี
- ฉัตร 7 ชั้น หมายความว่า เป็นฉัตรสำหรับใช้ประกอบกับนพปฏลมหาเศวตฉัตร(ฉัตร 9 ชั้น) ซึ่งเป็นเครื่องหมายแสดงพระราชอิสริยศของพระมหากษัตริย์ การใช้ฉัตร 7 ชั้นในตราเป็นการประกาศว่าดินแดนสยามอยู่ภายใต้ร่มพระบรมโพธิสมภารของพระมหากษัตริย์ผู้เป็นสยามินทราธิราช
- ความหมายโดยรวมของรูปสัญลักษณ์ภายในโล่จึงหมายถึงขอบขัณฑสีมาทั้งหมดของประเทศสยามในเวลานั้น
1. ภาพช้าง 3 เศียร หมายถึง สยามเหนือ, สยามกลาง และสยามใต้
2.ภาพช้างเผือก หมายถึงประเทศราชลาวล้านช้าง
3.ภาพกริชคดและกริชตรงไขว้กัน หมายถึง หัวเมืองประเทศราชมลายู
- คชสีห์ หมายถึง ข้าราชการฝ่ายกลาโหม ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายทหาร
- ราชสีห์หมายถึง ข้าราชการฝ่ายมหาดไทย ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายพลเรือน
คชสีห์และราชสีห์ประคองฉัตรจึงหมายถึง ทั้งสองฝ่ายนี้มีหน้าที่ป้องกันพระราชอาณาจักรและค้ำจุนพระราชบัลลังก์
- พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์(ล้อมรอบขอบโล่ด้านล่างสุด) หมายถึง พระพุทธศาสนา
- สายสร้อยจุลจอมเกล้าพร้อมดวงตรา(ใต้พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์) หมายถึงการบำรุงตระกูลวงศ์ให้เจริญ อันเป็นภาษิตของเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า
-คาถาภาษาบาลี จารึกบนแพรแถบด้วยอักษรไทย แปลว่า "ความพร้อมเพรียงของบุคคลทั้งปวงผู้อยู่เป็นหมวดหมู่กัน ย่อมเป็นเครื่องทำความเจริญให้สำเร็จ" คาถาบทนี้เป็นพระนิพนธ์ของสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม ซึ่งได้ใช้เป็นข้อเตือนใจประจำโรงเรียนเตรียมทหารในเวลาต่อมา
เครื่องหมายอื่นๆ ที่แทรกอยู่ในตรา คือ เครื่องราชกกุธภัณฑ์ทั้ง 5 อันเป็นเครื่องหมายแห่งความเป็นพระเจ้าแผ่นดินโดยสมบูรณ์
- พระมหาพิชัยมงกุฎ (ตรงกลางภาพส่วนบนสุด)
- มุมซ้ายด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ พระแสงขรรค์ชัยศรี และ พระแส้หางจามรี
- บนมุมขวาด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ ธารพระกรไม้ชัยพฤกษ์ และ พัดวาลวิชนี
- ฉลองพระบาทเชิงงอน แยกอยู่ริมฐานฉัตรด้านละ 1 ข้าง
- เบื้องหลังตราแผ่นดินที่มีลักษณะเป็นจีบคล้ายผ้าม่าน คือ ฉลองพระองค์ครุยทอง
-----
การใช้ตราอาร์มเป็นตราแผ่นดินนั้นใช้ในลักษณะทำนองเดียวกันกับตราพระครุฑพ่าห์ในปัจจุบัน จนกระทั่งยกเลิกไปเมื่อมีการใช้ตราครุฑเป็นตราประจำชาติแทน
ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ เสวกเอก หม่อมเจ้าประวิช ชุมสาย พระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมสาย กรมขุนราชสีหวิกรม ผูกตราประจำประเทศขึ้นเป็นครั้งแรกใน พ.ศ. 2416 โดยอิงกับหลักการผูกตราของทางยุโรปที่เรียกกันว่า Heraldry ตรานี้เรียกกันโดยทั่วไปว่า ตราแผ่นดินหรือตราอาร์ม มีลักษณะดังต่อไปนี้
- พระมหาพิชัยมงกุฎเปล่งรัศมี หมายถึงความเป็นพระมหากษัตริย์ ภายใต้พระมหาพิชัยมงกฎเป็นภาพจักรและตรีไขว้ เรียกว่า ตรามหาจักรี เป็นเครื่องหมายแทนนามราชวงศ์จักรี ความหมายโดยรวมจึงแปลว่า พระมหากษัตริย์แห่งพระราชวงศ์จักรี
- ฉัตร 7 ชั้น หมายความว่า เป็นฉัตรสำหรับใช้ประกอบกับนพปฏลมหาเศวตฉัตร(ฉัตร 9 ชั้น) ซึ่งเป็นเครื่องหมายแสดงพระราชอิสริยศของพระมหากษัตริย์ การใช้ฉัตร 7 ชั้นในตราเป็นการประกาศว่าดินแดนสยามอยู่ภายใต้ร่มพระบรมโพธิสมภารของพระมหากษัตริย์ผู้เป็นสยามินทราธิราช
- ความหมายโดยรวมของรูปสัญลักษณ์ภายในโล่จึงหมายถึงขอบขัณฑสีมาทั้งหมดของประเทศสยามในเวลานั้น
1. ภาพช้าง 3 เศียร หมายถึง สยามเหนือ, สยามกลาง และสยามใต้
2.ภาพช้างเผือก หมายถึงประเทศราชลาวล้านช้าง
3.ภาพกริชคดและกริชตรงไขว้กัน หมายถึง หัวเมืองประเทศราชมลายู
- คชสีห์ หมายถึง ข้าราชการฝ่ายกลาโหม ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายทหาร
- ราชสีห์หมายถึง ข้าราชการฝ่ายมหาดไทย ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายพลเรือน
คชสีห์และราชสีห์ประคองฉัตรจึงหมายถึง ทั้งสองฝ่ายนี้มีหน้าที่ป้องกันพระราชอาณาจักรและค้ำจุนพระราชบัลลังก์
- พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์(ล้อมรอบขอบโล่ด้านล่างสุด) หมายถึง พระพุทธศาสนา
- สายสร้อยจุลจอมเกล้าพร้อมดวงตรา(ใต้พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์) หมายถึงการบำรุงตระกูลวงศ์ให้เจริญ อันเป็นภาษิตของเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า
-คาถาภาษาบาลี จารึกบนแพรแถบด้วยอักษรไทย แปลว่า "ความพร้อมเพรียงของบุคคลทั้งปวงผู้อยู่เป็นหมวดหมู่กัน ย่อมเป็นเครื่องทำความเจริญให้สำเร็จ" คาถาบทนี้เป็นพระนิพนธ์ของสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม ซึ่งได้ใช้เป็นข้อเตือนใจประจำโรงเรียนเตรียมทหารในเวลาต่อมา
เครื่องหมายอื่นๆ ที่แทรกอยู่ในตรา คือ เครื่องราชกกุธภัณฑ์ทั้ง 5 อันเป็นเครื่องหมายแห่งความเป็นพระเจ้าแผ่นดินโดยสมบูรณ์
- พระมหาพิชัยมงกุฎ (ตรงกลางภาพส่วนบนสุด)
- มุมซ้ายด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ พระแสงขรรค์ชัยศรี และ พระแส้หางจามรี
- บนมุมขวาด้านบนของโล่เป็นส่วนหนึ่งของ ธารพระกรไม้ชัยพฤกษ์ และ พัดวาลวิชนี
- ฉลองพระบาทเชิงงอน แยกอยู่ริมฐานฉัตรด้านละ 1 ข้าง
- เบื้องหลังตราแผ่นดินที่มีลักษณะเป็นจีบคล้ายผ้าม่าน คือ ฉลองพระองค์ครุยทอง
-----
การใช้ตราอาร์มเป็นตราแผ่นดินนั้นใช้ในลักษณะทำนองเดียวกันกับตราพระครุฑพ่าห์ในปัจจุบัน จนกระทั่งยกเลิกไปเมื่อมีการใช้ตราครุฑเป็นตราประจำชาติแทน